Uzależnienie od pornografii - na czym polegają kompulsywne zachowania seksualne?
Problemy związane z utratą kontroli nad różnorodnymi formami zachowań seksualnych są często spotykane w praktyce klinicznej psychiatrów, seksuologów i psychoterapeutów. Oficjalne klasyfikacje zaburzeń psychicznych (takie jak DSM-V, czy wychodzące z oficjalnego użytku ICD-10) zupełnie nie rozpoznają uzależnienia od seksu i pornografii, jako konkretnych jednostek diagnostycznych: DSM-V zwraca uwagę na potrzebę “dalszych badań”, podczas gdy ICD-10 zwykło zawierać owe przypadki w takich kategoriach, jak na przykład F63.9 (Zaburzenia nawyków i popędów, nieokreślone), aby poradzić sobie z brakiem oficjalnej diagnozy. Wprowadzona w 2022 roku Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych posiada na szczęście pewne bardzo potrzebne zmiany i aktualizacje, które pozwalają ów problem właściwie zauważyć.
Uzależnienie od seksu i pornografii nie jest oficjalną nazwą zaburzenia związanego z kompulsywnymi zachowaniami seksualnymi (w ICD-11 odpowiedni kod diagnostyczny to: 6C72), które z uwagi na nazwę angielską nosi skrót CSBD (compulsive sexual behaviour disorder). Według kryteriów diagnostycznych, aby postawić diagnozę klinicysta musi zaobserwować u pacjenta następujące cechy:
A. Uporczywy wzorzec niepowodzenia w kontrolowaniu intensywnych, powtarzających się impulsów seksualnych lub popędów powodujących brak kontroli powtarzalnych zachowań seksualnych, przejawiający się w co najmniej jednym z następujących elementów:
Zaangażowanie w powtarzające się czynności seksualne stało się centralnym punktem życia danej osoby, powodując zaniedbania w obszarze zdrowotnym i osobistym i/lub zaniedbania innych zainteresowań, czynności lub obowiązków.
Osoba dokonała wielu nieudanych prób kontrolowania lub znacznego ograniczenia zachowań seksualnych.
Osoba nadal angażuje się w powtarzające się zachowania seksualne, mimo negatywnych konsekwencji (powtarzające się przerwanie relacji, konsekwencje zawodowe, negatywny wpływ na zdrowie).
Osoba nadal angażuje się w powtarzające się zachowania seksualne, nawet jeśli czerpie z niej niewiele lub nie czerpie z niej żadnej satysfakcji.
B. Wzorzec niepowodzenia w kontrolowaniu intensywnych, seksualnych impulsów lub popędów i wynikający z nich brak kontroli powtarzalnych zachowań seksualnych jest oczywisty i trwa przez dłuższy czas (np. 6 miesięcy)
C. Wzorzec powtarzających się zachowań seksualnych powoduje znaczny dystres lub znaczące upośledzenie w zakresie osobistych, rodzinnych, społecznych, edukacyjnych, zawodowych lub innych ważnych obszarów funkcjonowania.
Trzeba zwrócić uwagę na fakt, iż występuje wiele różnic indywidualnych związanych z charakterem i częstotliwością fantazji, myśli seksualnych, czy impulsów i zachowań. Dlatego też kryterium ilościowe (sama liczba myśli i zachowań) jest zwyczajnie niewystarczające do postawienia diagnozy - wymieniając choćby jeden przykład: każda jednostka posiada inne natężenie popędu i potrzeb seksualnych, więc arbitralne kryterium ilościowe niewiele nam mówi.
[Ciekawostka: w 1997 roku Martin Kafka, psychiatra amerykański, zaproponował termin hiperseksualność na opisanie zestawu powyższych objawów, a minimalną ilość orgazmów, które musiałby osiągnąć pacjent w celu postawienia diagnozy wyznaczył na 7 tygodniowo. Brak indywidualnego punktu odniesienia zmusił w końcu specjalistę do wycofania owej charakterystyki.]
Szacuje się, że około 1-3% populacji ogólnej zmaga się z utratą kontroli nad zachowaniami seksualnymi. W ostatnich latach powstało również wiele badań, które coraz bardziej rozjaśniają nam etiologię i mechanizmy psychologiczne/neuronalne odpowiedzialne za powstawanie kompulsywnych zachowań seksualnych (wśród bardziej zasłużonych nazwisk na arenie lokalnej oraz międzynarodowej należy wymienić profesora Mateusza Golę, który wraz z zespołem od lat prowadzi badania związane z uzależnieniem od seksu i pornografii). Jako jeden z kluczowych czynników rozprzestrzeniania się zjawiska CSBD uznaje się powszechny szerokopasmowy dostęp do internetu, pozwalający na anonimowość oraz natychmiastowy dostęp do dowolnych bodźców seksualnych.
Dostęp do internetu nie jest oczywiście przyczyną pojawienia się zaburzenia (korelacja ≠ przyczynowość). Jedna z koncepcji (Bancroft i Janssen) upatruje podłoża hiperseksualności w zaburzeniach kontroli impulsów, a konkretnie w rozregulowaniu mechanizmów pobudzania i hamowania. Inna z kolei (m.in. John Money) zakłada, iż CSBD może być spowodowane nadużyciem w dzieciństwie (przemoc fizyczna, psychiczna, seksualna) lub traumą dziecięcą - istnieją badania potwierdzające ową korelację (jednak w dalszym ciągu nie przyczynowość). Główny problem związany z doszukiwaniem się bezpośrednich przyczyn tego zaburzenia (jak również i innych zaburzeń psychicznych) jest między innymi taki, iż poza czynnikami biologicznymi i dziedziczonymi, każda jednostka posiada inną wrażliwość na bodźce oraz indywidualną podatność na bodźce stresogenne (szkodliwe oddziaływania psychiczne). Kolokwialnie mówiąc: nie każda osoba, która doświadczy nadużycia/traumy, rozwinie zaburzenie, ponieważ jej organizm inaczej poradzi sobie z tymi doświadczeniami (analogicznie: nie każda osoba doświadczająca trudnych doświadczeń i traum w dzieciństwie rozwinie, na przykład, zaburzenie osobowości).
Jedną z postaci kompulsywnych zachowań seksualnych może być również kompulsywna masturbacja (przeważnie podczas oglądania pornografii), której główną funkcją jest regulacja emocjonalna - stymulowanie się w celu obniżenia dyskomfortu psychicznego wynikającego z nieprzyjemnych, trudnych emocji (np. po kłótni z bliską osobą, ciężkim dniu w pracy, itd.). Trzeba zaznaczyć jednak, że masturbacja i oglądanie pornografii przyjmują formę dezadaptacyjną (patologiczną/szkodliwą dla jednostki) w momencie, w którym zachowanie to staje się główną lub jedyną formą radzenia sobie z emocjami - a więc zastępuje wszelkie inne sposoby radzenia sobie z trudnymi uczuciami.
Istnieją oczywiście inne scenariusze, które mogą prowadzić do trudnych do kontrolowania lub w zupełnie niekontrolowanych zachowań seksualnych. Mowa wówczas o rozhamowaniu seksualnym, którego przyczyną są między innymi różnego rodzaju encefalopatie (przewlekłe uszkodzenia struktur mózgowych), choroby neurodegeneracyjne (na przykład początkowe stadium choroby Alzheimera, stany po wylewach krwi do mózgu, padaczka skroniowa) oraz guzy mózgu. Rozhamowanie seksualne spowodowane uszkodzeniami organicznymi zaczynają się nagle, po okresie “normalnego” funkcjonowania seksualnego.
Diagnozę kompulsywnych zachowań seksualnych można postawić jedynie wówczas, gdy pacjent doświadcza intensywnych i powtarzalnych impulsów seksualnych (lub pragnień), które są odczuwane jako nieodparte/niekontrolowane, prowadząc do powtarzalnych zachowań seksualnych — wzór tych zachowań powoduje znaczny dystres i/lub upośledzenie funkcjonowania w życiu osobistym (konflikty, rozpad relacji), społecznym (wycofywanie się z dotychczasowych kontaktów, interakcji), edukacyjnym i zawodowym (zaniedbywanie obowiązków, spóźnienia). Choć stwierdzenie “uzależnienie od seksu” może dla niektórych brzmieć niepoważnie, to jest to spowodowane faktem, iż wewnętrzne cierpienie i bezsilność wobec kompulsji nie są widoczne na pierwszy rzut oka.
Jak przebiega terapia uzależnienia od pornografii?
Osoby zgłaszające się na terapię znajdują się zazwyczaj na etapie utraty kontroli nad swoimi zachowaniami seksualnymi, jednak kontynuują je pomimo negatywnych konsekwencji - powodem jest ciągła potrzeba zwiększania intensywności doznań seksualnych, a życie staje się podporządkowane kompulsji. W międzyczasie stymulacja seksualna staje się głównym sposobem radzenia sobie z emocjami, dlatego tak ważne jest na początkowym etapie terapii, aby nauczyć pacjenta różnicować napięcie emocjonalne od napięcia seksualnego, a następnie opracować sposoby na rozładowanie tych napięć w adaptacyjny sposób.
Do najczęściej występujących objawów utraty kontroli nad kompulsywnymi zachowaniami seksualnymi należą (zwracam uwagę, iż pojedyncze epizody podanych poniżej zachowań nie są tożsame z diagnozą zaburzenia):
masturbacja
fantazjowanie (obsesyjne wyobrażanie sobie seksu, wspominanie przygód seksualnych)
uwodzenie (wiele związków naraz lub ciągnące się relacje seksualne jedna po drugiej)
ONS (‘seks na jedną noc’ - od angielskiego skrótu one night stand)
płatny seks (umawianie się na wizyty do prostytutek, na masaże erotyczne, czy utrzymywanie kochanek)
Jedną z dość popularnych konsekwencji powyższych kompulsywnych zachowań jest spadek satysfakcji ze ‘standardowego’ życia seksualnego, czy trudność z osiągnięciem erekcji/podniecenia podczas kontaktów seksualnych ze stałym partnerem/partnerką związku. Podczas masturbacji wzwód/podniecenie jest prawidłowe, natomiast podczas stosunków seksualnych pojawiają się znaczne trudności. Jest to powiązane z uwarunkowaniem się jednostki na masturbację (zachowania autoerotyczne podlegają całkowitej kontroli osoby, która sama się masturbuje) oraz z lękiem przed bliskością (tutaj rozumianej, jako intymność, zbliżenie z drugą osobą). Nie bez powodu osoby zmagające się z CSBD często preferują podczas seksu uprawianie seksu w pozycjach tzw. od tyłu - ogranicza to kontakt wzrokowy (przez co również i lęk), ale również zwiększa stymulację genitaliów (u mężczyzn wrażenia sensoryczne są intensywniejsze, jednak u kobiet nie jest to tak uniwersalne). Dodatkowo pozycje seksualne niewymagające kontaktu wzrokowego zazwyczaj ułatwiają wyobrażanie sobie fantazji lub scen pornograficznych - dlatego też jedną z interwencji psychoterapeutycznych jest stopniowe wprowadzanie interwencji mających na celu zwiększenie intymności w relacji, również podczas zbliżeń.
Popularną i przebadaną naukowo metodą pracy z kompulsywnymi zachowaniami seksualnymi jest między innymi model CSBD (four-step-cognitive-behavioural-model). Obejmuje on cztery stadia konceptualizacji uzależnienia od seksu i pornografii:
Identyfikacja wyzwalaczy (rozpoznawanie sytuacji, emocji, myśli i bodźców środowiskowych prowadzących do zachowań kompulsywnych).
Wyłapywanie i restrukturyzacja zniekształceń poznawczych (praca z przekonaniami typu: “tylko w ten sposób się odstresuję”, “nie mam nad tym kontroli”, “to przecież nikomu nie szkodzi”).
Rozwijanie alternatywnych strategii radzenia sobie/regulacji emocjonalnej (uczenie pacjenta zdrowych sposobów redukcji napięcia).
Zapobieganie nawrotom (monitorowanie ryzyka, planowanie reakcji na nawroty, wzmacnianie poczucia sprawstwa, budowanie planu bezpieczeństwa).
Oprócz tego bardzo ważną metodą pracy terapeutycznej z osobami zmagającymi się z kompulsywnymi zachowaniami seksualnymi jest relacja terapeutyczna. Chodzi o stworzenie przymierza terapeutycznego z pacjentem (bezpiecznej przestrzeni gdzie bez oporów i obaw przed osądem można mówić o swoim problemie), na którego podstawie osoba uczy się samodzielnie budować relacje z innymi ludźmi w swoim otoczeniu. Każdy człowiek jest wyjątkowy i wymaga indywidualnego podejścia w procesie psychoterapii.
Współczesne zagrożenia
Do niedawna ‘standardowa’ pornografia - i z każdym rokiem coraz bardziej rozwijająca się branża wytwarzająca coraz wyższej jakości filmy pornograficzne - wraz z łatwym dostępem do internetu stanowiły główne zagrożenie dla dzieci, młodzieży (średni wiek pierwszego kontaktu z pornografią to 11-13 rok życia) i dorosłych. Od niedawna mamy jednak do czynienia z nowym zjawiskiem, które potencjalnie stanowi o wiele większe zagrożenie dla zdrowia psychicznego zarówno młodszych, jak i starszych. Mowa tu o szybko rozwijającym się biznesie seks-czatów AI, wykorzystujących sztuczną inteligencję do wchodzenia w erotyczne interakcje z użytkownikami, na specjalnie stworzonych do tego serwisach internetowych. Choć na ten moment skala zjawiska nie jest jeszcze dobrze przebadana (nie ma rzetelnych badań statystycznych na temat użytkowania AI sex-czatów na świecie, jednak według niektórych szacunków 19% dorosłych Amerykanów korzystało w swoim życiu z interakcji romantycznych ze sztuczną inteligencją, a w grupach nastoletnich wskaźnik ten dochodzi nawet do 52%), trudno jest nie zastanawiać się nad potencjalnie szkodliwym wpływem dynamicznie rozwijającego się rynku seksualnego z udziałem AI, który często kapitalizuje na ludzkim poczuciu samotności i izolacji.